Bezpieczeñstwo ...

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
A
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
NTYSEPTYKA
Bogumił Brycki
Wydział Chemii UAM
Bezpieczeństwo
mikrobiologiczne
w praktyce weterynaryjnej
PODSTAWY PRAWNE ORAZ ZAGROŻENIA ZWIĄZANE
ZE STOSOWANIEM PREPARATÓW BIOBÓJCZYCH – CZ. II
Pierwiastki i związki chemiczne, ich
struktura oraz wzajemne transformacje
i oddziaływania są podstawą materii,
zarówno ożywionej, jak i nieożywio-
nej. Wszystko to, z czego jesteśmy
zbudowani, co nas otacza i z czego
korzystamy, nasze myśli i uczucia, jest
domeną chemii. Pomimo tych funda-
mentalnych faktów tworzących piękną
historię życia człowieka na Ziemi, duża
część społeczeństwa jest przekonana,
że chemia i jej produkty są szkodliwe
i niebezpieczne dla ludzi i środowiska.
Podstawą takiego przekonania było,
i w dużym stopniu nadal niestety jest,
niewłaściwe pozyskiwanie i przetwa-
rzanie surowców chemicznych, jak
również niewłaściwe wykorzystywanie
produktów chemicznych.
Żadna z substancji chemicznych nie
jest dla człowieka obojętna. Zgodnie
z tym, co kilkaset lat temu stwierdził
Paracelsus, można powiedzieć, że każda
substancja chemiczna jest szkodliwa;
ale można również powiedzieć, że żadna
substancja chemiczna nie jest szkodliwa.
Zależy to przede wszystkim od dawki
oraz właściwego zastosowania. W sposób
szczególny odnosi się to do substancji
biobójczych, które z jednej strony, wła-
ściwie zastosowane, pozwalają na ogra-
niczenie populacji szkodliwych dla czło-
wieka organizmów, z drugiej natomiast
strony, wykorzystane niewłaściwie, mogą
stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia
człowieka.
P
ODSTAWY
PRAWNE
dukty biobójcze, na które zostały wydane
pozwolenia na wprowadzenie do obrotu
produktu biobójczego lub pozwolenia
na tymczasowe wprowadzenie do obrotu
produktu biobójczego, lub też te, które
zostały wpisane do rejestru produktów
biobójczych stwarzających niewielkie
zagrożenie oraz są zaklasyfikowane,
opakowane i oznakowane zgodnie z wy-
maganiami określonymi w ustawie (1).
Pozwolenia na wprowadzenie do obrotu
produktu biobójczego udziela minister
zdrowia, on też dokonuje wpisu do reje-
stru na podstawie dokumentacji weryfi-
kowanej przez Urząd Rejestracji Produk-
tów Leczniczych, Wyrobów Medycznych
i Produktów Biobójczych, działający na
mocy Ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku
(Dz.U. nr 126, poz. 1379 ze zm.), (2).
Produkt biobójczy, w myśl Ustawy
z dnia 13 września 2002 r. o produktach
biobójczych (Dz.U. nr 175, poz. 1433 z dn.
21 października 2002 r.) rozumiany jest
jako „substancja czynna lub preparat
zawierający co najmniej jedną substancję
czynną, w postaciach, w jakich są do-
starczone użytkownikowi, przeznaczony
do niszczenia, odstraszania, unieszko-
dliwiania, zapobiegania działaniu lub
kontrolowania w jakikolwiek inny sposób
organizmów szkodliwych przez działanie
chemiczne lub biologiczne”. Podział na
kategorie i grupy produktów biobójczych
zawarty został w rozporządzeniu mini-
stra zdrowia z dnia 17 stycznia 2003 r.
(Dz.U. nr 16, poz. 150, z dnia 4 lutego
2003 r.), (3). Zgodnie z powyższym rozpo-
rządzeniem produkty biobójcze dzieli się na
4 kategorie zawierające łącznie 23 grupy
produktów. Kategoria I obejmuje produkty
dezynfekujące i produkty biobójcze o ogól-
nym zastosowaniu, natomiast w kategorii II
mieszczą się produkty konserwujące. Pro-
dukty biobójcze do zwalczania szkodników
zawarte są w kategorii III, natomiast kate-
goria IV obejmuje inne produkty biobójcze.
Podział na kategorie i grupy produktów
biobójczych zawarty w rozporządzeniu mi-
nistra zdrowia został oparty na Dyrektywie
98/8/EC z dnia 16 lutego 1998 roku (4),
uzupełnionej o rozporządzenie Komisji Eu-
ropejskiej nr 1896/2000 z dnia 7 września
2000 roku (5).
Z punktu widzenia bezpieczeństwa
mikrobiologicznego w praktyce wetery-
naryjnej najistotniejsza jest kategoria I,
obejmująca: (1) produkty biobójcze
do higieny człowieka, (2) produkty
dezynfekujące do użytku prywatnego
i publicznego oraz inne produkty bio-
bójcze, (3) produkty biobójcze stosowane
w higienie weterynaryjnej, (4) produkty
stosowane do dezynfekcji powierzchni
mających kontakt z żywnością i środ-
kami żywienia zwierząt i (5) produkty
stosowane do dezynfekcji wody przezna-
czonej do spożycia.
Z
AGROŻENIA
ZWIĄZANE
ZE
STOSOWANIEM
PRODUKTÓW
BIOBÓJCZYCH
Produkty biobójcze, a w szczególności
preparaty dezynfekcyjne, z jednej strony
stanowią niezwykle skuteczną broń
w walce z drobnoustrojami, z drugiej
natomiast, z uwagi na fakt, że są to
często substancje bardzo reaktywne,
mogą stanowić pewne zagrożenie dla
użytkownika. Zagrożenie to wynika
również z tego, że niemalże wszystkie
preparaty dezynfekcyjne stosowane
są w roztworach wodnych lub wodno-
-alkoholowych spełniona jest więc za-
sada reaktywności sformułowana przez
starożytnych alchemików:
corpura non
argunt nihil nisi fluida
, czyli substancje
nie reagują, jeżeli nie są rozpuszczone.
A tylko związki toksyczne rozpuszczalne
w wodzie i lipidach stanowią zagrożenie
dla organizmu ludzkiego i zwierzęcego.
Zgodnie z rozporządzeniem ministra
zdrowia i opieki społecznej z dnia 2 wrze-
STOSOWANIA
PRODUKTÓW
BIOBÓJCZYCH
Mając na uwadze bezpieczeństwo ludzi
i zwierząt oraz ochronę środowiska, sto-
sowanie produktów biobójczych objęte
jest ściśle określonymi zasadami i prze-
pisami. Na terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej mogą znajdować się tylko te pro-
28
WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004
    A
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
NTYSEPTYKA
śnia 2003 r., w sprawie wykazu sub-
stancji niebezpiecznych wraz z ich kla-
syfikacjąioznakowaniem(Dz.U.nr199,
poz. 1948, z dnia 24 listopada 2003 r.)
(6) substancje chemiczne stwarzające
zagrożenie dla zdrowia lub życia można
sklasyfikowaćnapodstawietoksyczności
oraz analizy efektów specyficznych dla
zdrowia człowieka.
Uwzględniając zdefiniowane zagroże-
nia oraz ich oznaczenia, substancje te
można podzielić na:
• substancje bardzo toksyczne –
R28
– działa bardzo toksycznie w przypadku
spożycia;
R27
– działa bardzo toksycznie
w przypadku kontaktu ze skórą;
R26
– działa bardzo toksycznie w przypad-
ku narażenia drogą oddechową;
R39
– zagraża powstaniu bardzo poważnych,
nieodwracalnych zmian zdrowia;
• substancje toksyczne –
R25
– działa
toksycznie w przypadku spożycia;
R24
– działa toksycznie w przypadku
kontaktu ze skórą;
R23
– działa tok-
sycznie w przypadku narażenia drogą
oddechową;
R39
– zagraża powstaniem
bardzo poważnych, nieodwracalnych
zmian zdrowia;
R48
– stwarza poważne
zagrożenie dla zdrowia w następstwie
długotrwałego narażenia;
• substancje szkodliwe –
R22
– działa szko-
dliwie w przypadku spożycia;
R21
– działa
szkodliwie w przypadku kontaktu ze skó-
rą;
R20
– działa szkodliwie w przypadku
narażenia drogą oddechową;
R40
– moż-
liwe ryzyko powstania nieodwracalnych
zmian zdrowia;
R48
– stwarza poważne
zagrożenia dla zdrowia w następstwie
narażenia długotrwałego;
• substancje żrące –
R35
– wywołuje
poważne oparzenia;
R34
– wywołuje
oparzenia;
• substancje drażniące –
R38
– działa
drażniąco na skórę;
R36
– działa draż-
niąco na oczy;
R41
– stwarza ryzyko po-
ważnego uszkodzenia oczu;
R37
– działa
drażniąco na układ oddechowy;
• substancje uczulające –
R42
– może
powodować uczulenie w przypadku
narażenia drogą oddechową;
R43
– może powodować uczulenie w przy-
padku kontaktu ze skórą;
• substancje rakotwórcze –
R45
– może
być przyczyną raka;
R49
– może być
przyczyną raka w następstwie naraże-
nia drogą oddechową;
R40
– możliwe
ryzyko powstania nieodwracalnych
zmian w stanie zdrowia;
• substancje mutagenne –
R46
– może
powodować dziedziczne uszkodzenia
genetyczne;
R40
– możliwe ryzyko
powstania nieodwracalnych zmian
w stanie zdrowia;
• substancje działające na rozrodczość
–
R60
– może upośledzać płodność;
R61
– może działać szkodliwie na nie-
narodzony płód;
R62
– możliwe ryzyko
upośledzenia płodności;
R63
– możliwe
ryzyko szkodliwego działania na nie-
narodzony płód;
R64
– może działać
szkodliwie na dzieci karmione piersią.
aktywną w aldehydowych preparatach
dezynfekcyjnych, jest związkiem o cha-
rakterystycznym zapachu i stosunkowo
niskiej prężności par, wynoszącej 2,03 Pa
w temperaturze 200
o
C (7). Niska prężność
par oraz charakterystyczny zapach są
przyczynami, dla których próg wyczuwal-
ności aldehydu glutarowego jest bardzo
niski i wynosi 0,04 ppm. Wartość ta jest
niezwykle istotna, ponieważ najwyższe do-
puszczalne stężenie progowe dla aldehydu
glutarowego (NDSP), czyli stężenie, które
ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia
pracownika nie może być w środowisku
pracy przekroczone w żadnym momencie,
jest pięciokrotnie wyższe i wynosi 0,2 ppm
(8,9). Wynika stąd, że wyczuwalny zapach
aldehydu glutarowego świadczący o jego
obecności w powietrzu w stężeniu niewy-
kazującym jeszcze szkodliwego działania
na organizm człowieka jest informacją
i ostrzeżeniem o konieczności podjęcia
działań uniemożliwiających zwiększoną
emisję aldehydu glutarowego do środo-
wiska. Roztwory użytkowe preparatów
dezynfekcyjnych zawierające 2-procen-
towy aldehyd glutarowy mogą działać
szkodliwie w przypadku narażenia drogą
oddechową (R20), działać drażniąco na
oczy (R36), działać drażniąco na układ
oddechowy (R37), działać drażniąco na
skórę (R38) oraz mogą powodować uczu-
lenia w przypadku kontaktu ze skórą
(R43). Dlatego też preparaty dezynfekcyjne
oparte na aldehydach, zwłaszcza na alde-
hydzie glutarowym, mogą być stosowane
jedynie w pomieszczeniach dobrze wen-
tylowanych, przy czym użytkownik musi
zakładać rękawice ochronne. Rękawice
mogą być wykonane z gumy, polietylenu
lub też z lateksu. W przypadku rękawic
z gumy o średniej grubości 0,4 mm czas
przenikania aldehydu glutarowego przez
rękawicę nie przekracza 8 godzin, ręka-
wiczek z polietylenu o grubości 0,03 mm
czas przekraczania wynosi od 4 do 6 go-
dzin, dla rękawic z lateksu o grubości
0,15 mm czas ten wynosi 45 minut.
Podwójna warstwa lateksu, czyli założenie
drugiej pary rękawiczek, powoduje, że czas
przenikania aldehydu glutarowego przez
tak skonstruowaną warstwę wydłuża się
pięciokrotnie (8).
Klasyfikacjęnapodstawietoksyczności
oraz analizy efektów specyficznych dla
zdrowia człowieka należy uzupełnić po-
działem w zależności od dróg wchłaniania.
Związki chemiczne mogą być wchłaniane
przez drogi oddechowe, przewód pokar-
mowy oraz mogą przenikać przez skórę.
W przypadku lotnych cieczy wchłanianie
przez drogi oddechowe jest najczęstszym
źródłem przenikania tych substancji do
organizmu. Wchłanianie w obrębie gór-
nych i środkowych dróg oddechowych jest
zwykle niewielkie, najszybciej wchłanianie
odbywa się w pęcherzykach płucnych.
Wchłanianie przez przewód pokarmowy od-
bywa się najczęściej drogą pośrednią, w wy-
niku przeniesienia substancji rękami lub
z pożywieniem, a więc przede wszystkim
przy zaniedbaniach higienicznych. Przeni-
kanie przez skórę substancji szkodliwych
może powodować ogólne zatrucia, jak
również zejścia śmiertelne. Przez skórę naj-
skuteczniej przenikają te substancje, które
są rozpuszczalne zarówno w tłuszczach,
jak i w wodzie.
Z punktu widzenia budowy chemicznej
substancje aktywne wchodzące w skład
preparatów dezynfekcyjnych stosowa-
nych w praktyce weterynaryjnej można
podzielić na sześć grup. Należą do nich
aldehydy, związki utleniające, alkohole,
fenol i jego pochodne, chlorowce i ich
pochodne, czwartorzędowe sole amonio-
we i pochodne biguanidyny. Biorąc pod
uwagę spektrum aktywności przeciw-
drobnoustrojowej oraz zakres zastosowań
preparatów okazuje się, że do najczęściej
wykorzystywanych w placówkach opieki
medycznej należą preparaty, które zawie-
rają w swoim składzie aldehydy oraz pre-
paraty zawierające związki utleniające.
A
LDEHYDY
Preparaty dezynfekcyjne oparte na
aldehydach, między innymi: Aldesan E,
Alsept, Antiseptica Combi, Cidex So-
lution, Gigasept FF, Lysoformin 3000,
Neodisher Septo 2000, Prontocid, Seku-
sept Forte, zawierają w swoim składzie
przede wszystkim aldehyd glutarowy oraz
glioksal, a niekiedy formaldehyd. Całko-
wite stężenie aldehydów w preparatach
skoncentrowanych nie przekracza 20%,
natomiast w roztworach użytkowych
stężenie aldehydu glutarowego nie jest
wyższe niż 2%. Aldehyd glutarowy, który
jest najczęściej stosowaną substancją
Powszechność stosowania roztworów
aldehydu glutarowego nie tylko w pre-
paratach dezynfekcyjnych stosowanych
w służbie zdrowia, lecz również w innych
dziedzinach gospodarki, było przyczy-
ną, dla której prowadzono w ostatnich
kilkunastu latach intensywne badania
nad wpływem aldehydu glutarowego
na organizm człowieka. Na podstawie
przeprowadzonych badań stwierdzono
jednoznacznie, że aldehyd glutarowy nie
30
WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004
   A
WETERYNARIA
W PRAKTYCE
NTYSEPTYKA
wykazuje działania mutagennego
in vivo
,
działania kancerogennego, teratogenne-
go, jak również nie wykazuje zdolności
biokumulacyjnych (10-13). W pewnych
szczególnych przypadkach wykazuje
działanie mutagenne
in vitro
. W latach
1959-1988 prowadzono również badania
epidemiologiczne w fabryce produkującej
aldehyd glutarowy w Stanach Zjednoczo-
nych (Glutaraldehyde Production Unit,
West Wirginia, USA) (14). Spośród 186
pracowników, którzy pracowali w tym
zakładzie przez okres od 3 do 7 lat, w wa-
runkach, gdzie stałe stężenie aldehydu
glutarowego w powietrzu wynosiło śred-
nio 0,05 ppm, cztery osoby zmarły z po-
wodu raka. Liczba zgonów była niższa od
wartości statystycznie oczekiwanej, którą
określano dla pracowników nie mających
kontaktu z aldehydem glutarowym.
Wynika stąd, że praca z preparatami
dezynfekcyjnymi zawierającymi aldehydy,
w szczególności aldehyd glutarowy, nie
stanowi szczególnego zagrożenia, pod wa-
runkiem właściwego ich użytkowania, któ-
re obejmuje przede wszystkim dezynfekcję
narzędzi w zamkniętych pojemnikach
oraz dezynfekcję niewielkich powierzchni
nieprzekraczających kilku metrów kwa-
dratowych. Takie użytkowanie preparatów
w istotny sposób ogranicza emisję aldehy-
du glutarowego do środowiska.
Dobrze wentylowane pomieszczenia,
okulary ochronne, i przede wszystkim rę-
kawice ochronne, stanowią wystarczające
zabezpieczenie przed ujemnymi skutkami
działania aldehydu glutarowego. W przy-
padku aldehydowych preparatów dezyn-
fekcyjnych rzeczą niezmiernie istotną
jest również odpowiednie przygotowanie
roztworów użytkowych, tak aby zawierały
one ściśle określoną ilość aldehydu gluta-
rowego. Przekroczenie stężenia aldehydu
glutarowego nie powoduje wzrostu jego
skuteczności biobójczej, wzrasta nato-
miast jego stężenie w powietrzu. Przypad-
kowe uwolnienie preparatu zawierającego
aldehyd glutarowy wymaga zastosowania
odpowiedniego środka dezaktywacyjnego,
jakim może być wodorosiarczyn sodu.
Natychmiastowe zastosowanie prepa-
ratu dezaktywującego ogranicza ilość
aldehydu glutarowego w powietrzu i tym
samym zmniejsza możliwość negatywne-
go oddziaływania na człowieka.
S
UBSTANCJE
UTLENIAJĄCE
Druga grupa preparatów dezynfek-
cyjnych, najczęściej stosowana w zakła-
dach opieki medycznej, oparta jest na
substancjach utleniających. Do grupy
tej należą m.in.: Sekusept Pulver, Pera-
med, Polsept, Virkon, Peresal, Steridial,
Oxapol, Viroksan. Preparaty te w swoim
składzie zawierają zarówno sole nadkwa-
sów nieorganicznych, takie jak nadboran
sodu czy nadsiarczan potasu, jak też
nadkwasy organiczne, takie jak kwas
nadoctowy czy też sól magnezową kwasu
monoperoksyftalowego. Preparaty zawie-
rające w swoim składzie sól magnezową
kwasu monoperoksyftalowego, nadboran
potasu czy też nadsiarczan potasu są
ciałami stałymi, dlatego też nie stwarzają
zagrożenia zatruciami inhalacyjnymi.
Również w przypadku roztworów wodnych
wymienionych preparatów, dla których
prężność par jest stosunkowo duża, nie
ma niebezpieczeństwa szkodliwego wpływu
drogą inhalacyjną. W przeciwieństwie do
tych preparatów kwas nadoctowy oraz
preparaty dezynfekcyjne zawierające
w swoim składzie kwas nadoctowy są
cieczami o ostrym, przenikliwym, nie-
przyjemnym zapachu. Wartość LD50 dla
szczurów wyznaczona dla 40% roztworu
kwasu nadoctowego wynosi 1540 mg/kg
masy ciała, a dla 4% roztworu tego kwa-
su wartość LD50 wynosi 3,4 g/kg masy
ciała. Ostre zatrucie inhalacyjne LC50
kwasem nadoctowym następuje przy
stężeniu jego par w powietrzu o wartości
13439 mg/m
3
(9, 13).
Ekspozycja na pary stężonego kwasu
nadoctowego powoduje podrażnienie
i poparzenie błon śluzowych nosa i gardła.
Liczne badania wykazały, że kwas nadoc-
towy w roztworach o stężeniu wyższym niż
1% jest słabym czynnikiem rakotwórczym
i może być przyczyną rozwoju nowotworów.
Roztwory kwasu nadoctowego o stężeniach
poniżej 1% nie są kancerogenne. Stosując
preparaty dezynfekcyjne oparte na kwasie
nadoctowym należy zachować szczególną
ostrożność, aby uniknąć podrażnienia
spojówek oraz błon śluzowych nosa i gar-
dła. Dobrze wentylowane pomieszczenie
oraz środki ochrony osobistej, okulary
i rękawice, pozwolą na bezpieczną pra-
cę z preparatami opartymi na kwasie
nadoctowym. W przypadku preparatów
dezynfekcyjnych opartych na substan-
cjach utleniających innych aniżeli kwas
nadoctowy, zagrożenie dla użytkownika
jest znacznie mniejsze, niemniej, tak jak
i w poprzednim przypadku, wymagane jest
stosowanie w pracy okularów i rękawic
ochronnych.
A
LKOHOLE
Alkohole stanowią trzecią grupę sub-
stancji aktywnych wykorzystywanych
w preparatach dezynfekcyjnych stoso-
wanych w profilaktyce weterynaryjnej.
W preparatach tych, do których należą
m.in.: Aerodesin 2000, Aerosept, Anti-
septica Combi Spray, IM- Biocyd, Incidur
Spray, Meliseptol, Mikrozid Liquid, San
Clear Med. 1, Vitsan, Weigosept DF
Spray, najczęściej wykorzystywany jest
alkohol etylowy, n-propylowy, izopropy-
lowy oraz niekiedy alkohol benzylowy.
Toksyczność stosowanych w dezynfekcji
alkoholi jest niska. W postaci par alko-
hole wchłaniają się głównie przez układ
oddechowy. Przenikanie przez skórę nie
odgrywa większego znaczenia w zatru-
ciach. Niebezpieczeństwo zatrucia istnie-
je w przypadku dezynfekcji preparatami
alkoholowymi dużych powierzchni. Przy
wdychaniu par etanolu w stężeniu
17 mg/dm
3
wchłanianie wynosi około
62%. Po 3-5 godzinach stężenie etanolu
we krwi wynosi około 45 mg/100 cm
3
,
powodując lekkie zatrucie (9, 13).
Alkohole izopropylowy i n-propylowy,
podobnie jak etanol należą do związ-
ków lotnych, a ich pary mogą powo-
dować podrażnienie oczu, nosa, gardła
i występowanie nudności.
Najwyższe dopuszczalne stężenie
(NDS) dla alkoholu izopropylowego
wynosi 200 mg/m
3
i jest pięciokrotnie
niższe niż najwyższe dopuszczalne
stężenie dla etanolu, dla którego NDS
wynosi 1000 mg/m
3
(7). Wynika stąd,
że w pomieszczeniu o kubaturze 100 m
3
nie można jednorazowo użyć więcej niż
80-100 cm
3
preparatów alkoholowych.
W przeciwieństwie do innych preparatów
dezynfekcyjnych, które są generalnie
roztworami wodnymi i nie należą do
grupy preparatów palnych, preparaty
alkoholowe są łatwopalne (R10), stąd
też, przy ich stosowaniu wymagana jest
szczególna ostrożność, nakazująca m.in.
odłączenie dezynfekowanych urządzeń
od źródła prądu.
F
ENOL
ORAZ
JEGO
POCHODNE
Z historycznego punktu widzenia dro-
gę do współczesnej dezynfekcji otworzył
fenol oraz jego pochodne. Przez długie
lata związki te były wykorzystywane
w bardzo szerokim zakresie do dezyn-
fekcji w zakładach opieki medycznej.
Aktualnie preparaty oparte na związ-
kach fenolowych wykorzystywane są
w mniejszym zakresie, głównie do de-
zynfekcji powierzchni. Należą do nich
m.in.: Amocid 200, Helipur, Lizol, Lizol
R-bis, Rafasept.
Preparaty zawierające związki fenolowe
drażnią skórę, powodując jej zaczerwie-
nienie, a przy długotrwałym kontakcie
nawet poparzenie (13). Zatrucia prze-
wlekłe, powstające na drodze wchłania-
nia związków fenolowych przez układ
oddechowy i skórę, charakteryzują się
podrażnieniem dróg oddechowych, zabu-
rzeniami w trawieniu, ogólnym osłabie-
niem, nerwowością, bezsennością, rza-
dziej występują zmiany zwyrodnieniowe
w narządach oraz stany zapalne nerek.
32
WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004
   WETERYNARIA
W PRAKTYCE
ANTYSEPTYKA
C
ZWARTORZĘDOWE
Alkilowe i halogenowe pochodne fenolo-
we mają zmniejszone właściwości żrące
i toksyczne, zwłaszcza w roztworach
użytkowych, niemniej zaleca się po-
sługiwanie nimi z dużą ostrożnością.
W przypadku stosowania preparatów
dezynfekcyjnych opartych na związkach
fenolowych użytkownik powinien unikać
kontaktu ze skórą, stosując rękawice
ochronne. Należy również unikać wdy-
chania par tychże preparatów.
otacza i my sami. Dlatego też kontaktu
z chemią nie unikniemy nigdy. Musi-
my jedynie nauczyć się bezpiecznego
poruszania w tym złożonym świecie,
korzystać z tych jego elementów, które
są nam przydatne i skutecznie chronić
się przed tymi, które mogą stanowić dla
nas zagrożenie. Należy mieć również na
uwadze to, że „chemiofobia”, zwłaszcza
w stosunku do niektórych grup prepa-
ratów dezynfekcyjnych, wywołana jest
przyczynami nie merytorycznymi, lecz
raczej merkantylnymi.
SOLE
AMONIOWE
I
POCHODNE
BIGUANIDYNY
Do szóstej grupy preparatów dezyn-
fekcyjnych stosowanych w zakładach
opieki medycznej należą związki azotu,
w szczególności czwartorzędowe sole
amoniowe oraz pochodne biguanidyny,
do których należy m.in. chloroheksydyna.
Preparaty oparte na czwartorzędowych
solach amoniowych, m.in.: Diesin For-
te, Impuls 10 SD, Lysoformin Special,
Sanisol czy też Terralin, stosowane są
głównie do dezynfekcji powierzchni.
Preparaty oparte na czwartorzędowych
solach amoniowych należą do najbez-
pieczniejszych środków dezynfekcyj-
nych nie stwarzających zagrożenia dla
użytkowników (13,15).
Oceny preparatów dezynfekcyjnych
dokonuje się zarówno z punktu widzenia
ich skuteczności biobójczej, jak i oddzia-
ływania na ludzi oraz dezynfekowane
materiały. Preparaty dopuszczone do ob-
rotu wykazują, potwierdzone badaniami,
skuteczne działanie biobójcze w okre-
ślonym stężeniu i w określonym czasie.
Z punktu widzenia oddziaływania na
człowieka należy wyraźnie zaznaczyć, że
substancje aktywne wchodzące w skład
przedstawionych powyżej grup prepara-
tów dezynfekcyjnych nie wywołują zmian
mutagennych
in vivo
, kancerogennych,
teratogennych, jak również nie wykazują
działania biokumulacyjnego.
W ostatnich latach w stosunku do nie-
których grup preparatów dezynfekcyjnych,
w szczególności do preparatów opartych
na aldehydzie glutarowym, pojawiło się
wiele wątpliwości i zastrzeżeń. Uwagi te
dotyczyły przede wszystkim potencjalne-
go negatywnego oddziaływania aldehydu
glutarowego na człowieka. Skutki tego
negatywnego oddziaływania mogły ponosić
zarówno osoby wykonujące bezpośrednio
dezynfekcję, jak i osoby przebywające
w dezynfekowanych pomieszczeniach.
W pierwszym przypadku narażenie może
nastąpić zarówno drogą dermalną, jak i in-
halacyjną, w drugim natomiast przypadku
tylko drogą inhalacyjną.
Osoba wykonująca proces dezynfekcji
w sposób prawidłowy, tj. stosująca roztwo-
ry o zalecanym przez producenta stężeniu,
jak również stosująca środki ochrony
osobistej, w szczególności rękawice i oku-
lary, nie naraża się na dermalny kontakt
z preparatami zawierającymi aldehyd
glutarowy. Przeprowadzając dezynfekcję
narzędzi w zamkniętych pojemnikach,
jak również ograniczając dezynfekcję do
małych powierzchni, unika się również
narażenia drogą inhalacyjną.
Preparaty dezynfekcyjne są związkami
chemicznymi – tak jak wszystko, co nas

C
HLOROWCE
I
ICH
POCHODNE
Kolejnymi preparatami dezynfekcyjny-
mi są preparaty zawierające chlorowce
i ich pochodne, które, podobnie jak
preparaty oparte na związkach feno-
lowych, stosowane są od dziesiątków
lat. Preparaty te stosowane są przede
wszystkim do dezynfekcji powierzchni.
Należą do nich m.in.: Chloramina B,
Chloramina T, Clorina, Clorox, Javel-in,
podchloryn sodu, Presept, Jodoseptan.
W wymienionych preparatach substan-
cjami aktywnymi są zarówno podchloryn
sodu, jak też związki chloroorganiczne,
m.in. chlorobenzenosulfonamid sodu,
chlorotoluenosulfonamid sodu, czy też
sól sodowa kwasu dichloroizocyjanuro-
wego oraz kompleksy jodu ze związkami
powierzchniowo czynnymi.
Roztwory podchlorynu sodu wykazują
zasadowy charakter, działając żrąco.
W zetknięciu z tkankami wydzielają
chlor i tlen. Wartości LD50 dla szczurów
wynoszą odpowiednio 1,3 g/kg masy cia-
ła dla podchlorynu wapnia oraz 6,4 g/kg
masy ciała dla podchlorynu sodu.
W pracy z preparatami dezynfekcyjnymi
zawierającymi podchloryn sodu należy
zwrócić szczególną uwagę na ich właści-
wości żrące oraz możliwość gwałtownego
rozkładu w przypadku bezpośredniego
nasłonecznienia lub przegrzania powyżej
400
o
C (7,9,13).
Preparaty dezynfekcyjne oparte na
związkach chloroorganicznych nie
stwarzają dla użytkowników zagrożenia,
z wyjątkiem przypadków nadwrażliwości
osobniczej. W omawianej grupie prepa-
ratów mieszczą się również jodofory, czyli
kompleksy jodu ze związkami powierzch-
niowo czynnymi i polimerami. Związki
te spełniające rolę nośników nie tylko
zwiększają skuteczność biobójczą jodu,
lecz także zmieniają jego właściwości
toksykodynamiczne, zwiększając do-
stępność biologiczną i wchłanianie jodu
przez skórę. Stwarza to, przy częstym
stosowaniu tych preparatów, określone
zagrożenie toksykologiczne, którego
można uniknąć stosując odpowiednie
środki ochrony osobistej.
Piśmiennictwo
1. Ustawa z dnia 13 września 2002 r. o produk-
tach biobójczych, Dz.U. nr 175, poz. 1433
z dnia 21 października 2002 r.
2. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o Urzędzie
Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyro-
bów Medycznych i Produktów Biobójczych,
Dz.U. nr 126, poz. 1379 z dnia 31 paździer-
nika 2001 r.
3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia
17 stycznia 2003 r. w sprawie kategorii
i grup produktów biobójczych według ich
przeznaczenia, Dz.U. nr 16, poz. 150 z dnia
4 lutego 2003 r.
4. Directive 98/8/EC of the European Parlia-
ment and of the Council of 16 February 1998
concerning the placing of biocidal products on
the market, OfficialJournaloftheEuropean
Union, L 123/1.
5. Commission Regulation (EC) No 1896/2000
of 7 September 2000 on the firstphaseofthe
programme referred to in Article 16 (2) of Direc-
tive 98/8/EC of the European Parliament and
of the Council on biocidal products, Official
Journal of the European Union, L 228/6.
6. Rozporządzenie ministra zdrowia z dnia
2 września 2003 r. w sprawie wykazu
substancji niebezpiecznych wraz z ich
klasyfikacją i oznakowaniem, Dz.U. nr 199,
poz. 1948 z dnia 24 listopada 2003 r.
7.
The Sigma-Aldrich Library of Regulatory and
Safety Data
; eds. Robert E. Lenga, Kristine L.
Votoupal, USA 1993.
8. UC Focus Sheet UC – 510, Union Carbide,
USA 1995.
9. Manahan S.E.,
Toxicological Chemistry
, Lewis
Publishers, 2
nd
ed., 1992.
10. Hopwood D.,
Reactions of glutaraldehyde
with nucleic acid
, „Histochem. J.”, 7, 267-276
(1975).
11. Sasaki Y., Endo R.,
Mutagenicity of Aldehydes
in Salmonella
, „Mut. Res.”, 54, 251-252 (1978).
12. Marks T.A., Worthy W.C., Staples R.E.,
Influen-
ce of Formaldehyde and Sonacide (potentiated
acid glutaraldehyde) on Embryo and Fetal
Development in Mice
, „Teratology”, 22, 51-58
(1980).
13.
Disinfection, sterilization, and preservation
,
ed. Block S.S., Lippincott Williams & Wilkins,
5
th
ed., Orlando 2001.
14.
Mortality among glutaraldehyde workers
,
Union Carbide Bulletin, USA 1995.
15.
Cationic surfactants
;
analytical and biological
evaluation
, eds. John Cross and Edward J. Sin-
ger, Marcel Dekker, Inc., New York 1994.
prof. Bogumił Brycki
Wydział Chemii
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
60-780 Poznań, ul. Grunwaldzka 6
33
WRZESIEŃ-PAŹDZIERNIK • 5/2004
  [ Pobierz całość w formacie PDF ]