Bessarion

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
BESSARION
(
JanBasileus
)—teolog,filozof,filolog,humanista,dyplomata,
kard.,ur.2I1403wTrapezuncie(Turcja),zm.18XI1472wRawennie.
Jakotrzynastoletnichłopieczostałprzezrodzicówoddany,zprzeznacze-
niemdostanuduchownego,nawychowaniedometropolityTrapezuntu,Do-
sitheusa,którypowierzyłgoznakomitszemuodsiebieprof.retoryki(kopi±cie
ikolekcjonerowi,zwł.astronomicznychkodeksów)wKonstantynopolu,abpowi
Selymbrii,IgnacemuChortasmenosowi,tenza±wtajemniczałB.nietylkowza-
gadnieniafilozoficzne,alewywarłdu»ywpływnajegoformacj¦ascetyczn¡.
Pozostaj¡cci¡glewKonstantynopolu,B.wst¡piłdobazylianów(1423)iju»jako
zakonnikucz¦szczał,wrazzFrancescoFilelfoiprawdopodobniezJerzymScho-
lariosem,nakursretorykidoJerzegoChrysococcesa.Pootrzymaniu±wi¦ce«
kapła«skich(1430)udałsi¦naPeloponezdoMistry,abysłucha¢najsławniejsze-
gowówczasfilozofa-humanisty,neoplatonikaJerzegoGemistiosaPlethona,zw.
drugimPlatonem.DwuletnipobytwMistrze(1431–1433)decyduj¡cowpłyn¡ł
nadalsz¡formacj¦filozoficzn¡B.,gdy»wła±nietutajzapoznałsi¦bli»ejzca-
ł¡tradycj¡pitagorejsko-plato«sko-neoplato«sk¡,uznaj¡cj¡,podobniejakjego
mistrzGemistios,aprzednimPsellos,zajedenci¡godwiecznejm¡dro±ci;oile
jednakPsellosiB.wykorzystuj¡t¦tradycj¦doumocnieniachrystianizmu,to
Gemistioskorzystazniejdobudowaniaipropagowanianowejreligii,opar-
tejnaneoplatonizmieib¦d¡cejwopozycjidoreligiichrze±cija«skiej.Mimo
ogromnegouznaniadlaswojegonauczycielaGemistosa,B.niepodzielajego
tendencjipoganizuj¡cych,antyarystotelesowskichiantyunijnych.My±lekume-
niczn¡wumy±lemłodegoB.miałzaszczepi¢poprzezswychuczniów(Manuela
ChrysolorasaiManuelaKalekasa)DemetriusKydones,tłum.dzieł±w.Tomasza
zAkwinunaj¦zykgr.iduchowyojciecrozwijaj¡cegosi¦wGrecjiunionizmu,
anadalszepogł¦bienietejpostawyB.wpłyn¦łyte»pismaJanaWekkusa,pierw-
szegoprounijnegopatriarchyKonstantynopola.W1437mianowanymetropolit¡
NiceiB.brałudział(1438–1439)wsoborzewFerrarzeiFlorencjiijakoprzed-
stawicielGrekówpodpisałdekretuniiflorenckiej;ztegookresupochodz¡jego
traktatyteologiczneomawiaj¡ceteoretyczneipraktyczneaspektyunii(m.in.
Oratiodogmaticadeunione
,PG161,543–612;
DeprocessioneSpiritusSancticon-
traPalamamproBecco
,PG161,243–310).W1439mianowanykard.przybyłdo
Rzymuirezydowałprzyko±cieleDwunastuApostołów,skupiaj¡ccał¡swoj¡
działalno±¢głównienasprawiezjednoczeniaKo±ciołów.Wa»¡c¡wtejsprawie
byłapodj¦taprzezniegowewn¦trznaizewn¦trznareformawłoskichbazylia-
nów,uktórychstwierdziłstyl»yciairytobrz¦dówrzymskiorazcałkowitybrak
znajomo±cigreki,dlategoufundowałdwiekatedryj¦zykagr.wMessynieizo-
bowi¡załmnichówdoucz¦szczanianawykłady.Dlapogł¦bieniaodnowydu-
chowejzakonnikówzredagowałkrótkizestawreguły±w.Bazylego.Poupadku
Konstantynopola(1453)usiłowałnakłoni¢kolejnychpapie»yiwładcówWłoch,
NiemieciFrancjidozorganizowaniakrucjatyprzeciwkoTurkom,rozsyłaj¡cim
swoje
Mowy
(
OrationesadprincipesItaliaecontraTurcasexhortatio
,PG161,47–76),
agdyw1463zostałmianowanyprzezpapie»aPiusaIIpatriarch¡Konstantyno-
pola,wystosowałdoswoichrodaków
List-encyklik¦
(
EpistolaencyclicaadGraecos
,
PG161,449–490),wktórejzach¦całichdounii;ide¦zjednoczenia,usymboli-
zowan¡wdwóchramionach(oznaczaj¡cychKo±ciółgr.iłac.)podtrzymuj¡cych
krzy»,zawarłBessarionwswoimherbieumieszczonymnagrobowcu,któryju»
Bessarion
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
1
za»yciakazałzbudowa¢wko±cieleDwunastuApostołów.Dziełateologiczne
B.zawieraPG161,1–746.
Wa»nymdopełnieniemstudiówB.byłjegokilkumiesi¦czny(w1440)pobyt
wPadwie,gdziepodkierunkiemkanonikaJanaSelengiazKretynowokre-
owanykard.pogł¦biaznajomo±¢łac.iwłoskiego,przechodz¡crównocze±nie
przeznaczonydlaprofesorówkurskomentowaniadoktrynyArystotelesa,ito
doktrynydostosowanejiinterpretowanejw±wietleprawdwiarykatolickiej.Po-
wróciwszydoRzymu,zacz¡łorganizowa¢wswoimdomupierwszespotkania
uczonychGrekówiłacinników,daj¡cwtensposóbpocz¡tektzw.AkademiiB.,
gdzienazgromadzeniachdyskusjeprowadzonopogr.ipołac.izapocz¡tkowa-
nokrytyczneopracowywanietekstów.Pierwszeprzekłady(1441–1444)B.miały
by¢wła±nie¢wiczeniamistyluwnowowyuczonejłac.Dotyczytoszczególnie
homilii±w.BazylegoWielkiego
DeNativitateDomini
orazdedykowanychkard.
Cesariniemu
Memorabilia
Ksenofonta.Natomiastjegoprzekład
Metafizyki
Ary-
stotelesazlat1447–1450wskazuje,»eznajomo±¢łac.opanowałju»wówczas
B.wnajwy»szymstopniu,apotwierdzeniemtegojestokre±lenie,jakimobda-
rzyłgoLorenzoValla,autor
Elegantiaelatinaelinguae
,nazywaj¡cgo„Latinorum
Graecissimus,GraecorumLatinissimus”.
Trzywielkietroski,odpowiadaj¡cetrzemwielkimd¡»eniom,przenikaj¡
działalno±¢itwórczo±¢kard.B.Pierwsz¡jesttroskaozawarcie,apotemoutrwa-
lenieuniireligijnej.Drug¡stanowid¡»eniedopolitycznegoskonsolidowania
chrze±cija«skichpa«stwEuropywjedenwspólnyfrontprzeciwislamizmowi.
Trzeci¡trosk¡jestd¡»eniedozwi¡zaniakulturybizanty«skiejzkultur¡Zacho-
du,wprzekonaniu,»etylkowtensposóbb¦dziemogłaonaprzetrwa¢;wtym
±wietlenale»yodczytywa¢cał¡jegotwórczo±¢teologiczn¡,translatorsk¡ina-
dewszystkofilozoficzn¡orazdziałalno±¢jakomecenasaiuczonegohumanisty,
zabiegaj¡cegoouratowanieizabezpieczeniemo»liwiecałejspu±ciznypi±mien-
niczej,zwł.gr.,idlategowłasn¡bibliotek¦,zawieraj¡c¡najwi¦kszynaoweczasy
wEuropiezbiórrps.gr.(ok.900kodeksów,zktórychsamwielewłasnor¦cznie
przepisał),przekazałw1468bibliotece±w.MarkawWenecjizzastrze»eniem,
bymielidoniejdost¦pwszyscyGrecy.Korzystalizniejtak»eprof.uniwersytetu
wPadwieinapodstawietychzbiorówpowstałysłynneedycjeAldaManuzia,
cowznacznymstopniuprzyspieszyłorozwójhumanizmunaZachodzie.
Przebywaj¡cwielelatw±rodowiskułac.,B.stwierdziłnietylkoznikom¡
znajomo±¢filozofiiPlatonaw±ródludziZachodu,alezauwa»yłrównie»,i»prze-
kładyiłac.interpretacjenaukiArystotelesas¡do±¢dalekieodoryginalnejmy±li
Stagiryty,dlategowrazzprzyjaciółmiiwspółpracownikami(m.in.JanemAr-
gyropulosemiTeodoremGaz¡)dokonałnowych,bardziejkrytycznychprzekła-
dówpismArystotelesa,ajakodoradcapapie»aMikołajaV,znawcyizwolennika
Arystotelesa,stałsi¦inspiratoremipromotoremodnowyarystotelesowskiejna
uniwersytetacheuropejskich,cook.1452zapocz¡tkowałoprogramnowo»ytne-
goarystotelizmuchrze±cija«skiego(Swie»awskiDFIII58–84),którywwielu
kwestiachmusiałpodda¢weryfikacjiwcze±niejszeinterpretacjefilozofiiStagi-
ryty,takiejaktomizm,awerroizmczyaleksandryzm.Wwynikutejweryfikacji
B.doszedłdoprzekonania,»efilozoficznyfundamentmy±lichrze±cija«skiej,ja-
kimbyłdotychczasarystotelizm,nale»yuzupełni¢platonizmem,gdy»jeston
bli»szywierzeilepiejmógłbyjejbroni¢napłaszczy¹nierozumu.PonadtoB.
hołdowałzasadzie:„czcz¦iszanuj¦Arystotelesa,kochamPlatona”(coloetve-
Bessarion
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
2
nerorAristotelem,amoPlatonem)izdawałsobiespraw¦ztego,»emy±lplato«-
skatylkowówczasw±wieciełac.b¦dziemiałaprawoobywatelstwanarówni
zmy±l¡arystotelesowsk¡,gdyuka»esi¦j¡winterpretacjiirenicznejwstosun-
kudoarystotelizmuiniesprzecznejwstosunkudochrze±cija«stwa,gdy»tylko
takainterpretacjaplatonizmuwowymczasiemiałapewneszansepowodze-
nia.DlategowszystkiepismafilozoficzneB.s¡niestrudzonymposzukiwaniem
mo»liwienajpełniejszejharmoniimi¦dzyfilozofi¡PlatonaiArystotelesa(np.
wpojmowaniusubstancjiczywkoncepcjinaturyisztuki)orazzwalczaniem
wszelkichinterpretacjiskrajnych(jaknp.tychwwydaniuGemistiosaPlethona
czyJerzegozTrapezuntu).Drobneszkiceipisemkapolemiczno-apologetyczne:
AdversusPlethoneminAristotelemdesubstantia
(wyd.L.Mohler,
KardinalB.
,III
149–150);
DeerroribusinterpretislegumPlatonis
(R1469);
Denaturaetartecontra
GeorgiumTrapezuntium
(wyd.L.Mohler,
KardinalB.
,III92–147);
Quodnaturacon-
sultoagit
(wyd.L.Mohler,
KardinalB.
,III89–90)—zostaływpełniwykorzystane
razjeszczeprzezB.wjegonajwi¦kszymdzielefilozoficznym
Incalumniatorem
PlatonislibriIV
,zredagowanymwwersjigrecko-łaci«skiejiwydanymdrukiem
wRzymiew1469(wyd.L.Mohler,
KardinalB.
,II,Pd1927);przeznaczonebyło
główniedlaodbiorcówłaci«skich.Bezpo±redni¡przyczyn¡napisania
Incalum-
niatorem
byłypowstałeok.1458
ComparationesphilosophorumAristotelisetPlatonis
(
PorównaniafilozofówPlatonaiArystotelesa
)JerzegozTrapezuntu;niebyłoto
jednak»adneporównanie,leczantytetycznezestawieniedwóchnajwi¦kszych
filozofiistaro»ytnych,aostatecznymmiernikiemobudoktrynbyłyprawdywia-
rychrze±cija«skiej;wrezultaciebyłatoostrainwektywaizło±liwypaszkwilna
PlatonaicałyneoplatonizmorazbezzasadnainadmiernaapoteozaArystotelesa
iarystotelizmuwpełni„uchrze±cijanionego”.
Odpowied¹B.,chocia»miałacharakterpolemiczno-apologetyczny,byłapo-
gł¦bion¡,szerok¡prezentacj¡my±liplato«skiej,ukazanejjakoirenicznejtak
wodniesieniudowła±ciwierozumianegoarystotelizmu,jakte»wstosunku
dochrze±cija«stwa.PlatonB.jest„zbiornikiem”iprzekazicielemcałejstaro»yt-
nejipraobjawionejm¡dro±ci,prezentuj¡cymsermosapientiae(m¡dro±¢),pod-
czasgdyArystotelesbyłprzekazicielemsermoscientiae(wiedzynaukowej).Nie
mainiemo»eby¢mi¦dzynimisprzeczno±ci,leczjedyniezgodno±¢,któranie
tylkoniewyklucza,leczzakładapewneró»nice.Dokonuj¡crozró»nieniana
wiedz¦sapiencjaln¡(Platon)iwiedz¦naukow¡(Arystoteles),B.nieprzeciw-
stawiałichsobieaniniepodporz¡dkowywałwtensposób,jakobyjednabyła
koniecznymetapemdoosi¡gni¦ciadrugiej,jaktoujmowałwcze±niej±w.Bo-
nawentura,apó¹niejFicino.Wprzeciwie«stwiedoPicadellaMirandoliró»nic
mi¦dzytymifilozofiaminiesprowadzałte»dorozbie»no±citylkowerbalnych.
Je±limo»natuskorzysta¢zobrazukartezja«skiegodrzewawiedzy,abystosu-
nektengł¦biejzrozumie¢,towiedz¦Arystotelesamo»nabyprzedstawi¢jako
ogromny,integralnykonar,aletylkokonardrzewam¡dro±ciPlatona.DziełoB.
wywarłoistotnywpływnaprofilrenesansowegoplatonizmugłówniepoprzez
Ficina.Oddziałałorównie»naarystotelizmPomponazziegoiKajetana.Uwyra¹-
niłoró»nic¦mi¦dzyaleksandryzmemaawerroizmemorazmi¦dzytomizmem
aArystotelesemhistorycznym.Wnurciearystotelizmuchrze±cija«skiegobyło
poparciemdlaszkotyzmu.Stanowiłoistotnepoparciedlarozwi¡za«synkretycz-
nychikonkordystycznychwpolemikachfilozoficznychXVIw.
Incalumniatorem
Bessarion
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
3
Platonis
wywarłote»inspiruj¡cywpływnaheliocentryczn¡koncepcj¦Mikołaja
Kopernika.
Bibliografia:
L.Mohler,
KardinalB.alsTheologe,HumanistundStaatsmann
,I–III,Pa1923–
–1942;E.Garin,
L’umanismoitaliano
,Bari1952,1964
3
(
FilozofiaodrodzeniaweWłoszech
,Wwa
1969,116–119);F.Masai,
Leproblèmedesinfluencesbyzantinessurleplatonismeitaliendela
Renaissance
,P1952;E.Mioni,
ContributodelcardinaleB.all’interpretazionedellametafisicaaristotelica
,
w:
Aristotelismopadovanoefilosofiaaristotelica
,Fi1960,173–182;S.Bernardinello,
Itestibessarionei
della„Metafisica”diAristotele
,Rivistadistudibizantinieneoellenisti5(1968),127–145;A.Pertusi,
Inmargineallaquestionedell’umanesimobizantino:IlpensieropoliticodelcardinaleB.eisuoirapporti
conilpensierodiGiorgioGemistoPletone
,Rivistadistudibizantinieneoellenisti5(1968),95–104;
P.Moraux,
D’AristoteàB.Troisexposéssurl’histoireetlatransmissiondel’aristotélismegrec
,Québec
1970;
IlcardinaleB.nelVcentenariodellamorte(1472–1972)
,MiscellaneaFrancescana73(1973),
265–386;
MiscellaneaMarcianadistudiBessarionei(AcoronamentodelVCentenariodelladonazione
nicena)
,Pd1976;M.Ciszewski,
KardynałaB.IncalumniatoremPlatonis—geneza,celeiadresaci
,RF
25(1977)z.1,89–109;ten»e,
Wposzukiwaniuideiprzewodniejdziałalno±ciitwórczo±cikardynałaB.
,
ZNKUL20(1977)z.2,47–62;ten»e,
Duszaludzkaijejnie±miertelno±¢wpogl¡dachJanaBazylegoB.
,
ArchiwumHistoriiFilozofiiiMy±liSpołecznej31(1986),55–78;A.deHalleux,
B.etlepalamism
auconcildeFlorence
,Irénicon62(1989),307–332;M.Ciszewski,
KardynałaB.interpretacjafilozofii
PlatonaiArystotelesa
,Lb1990(bibliogr.);M.Manfredini,
ImanoscrittiplutarcheidelB.
,Annali
dellaScuolaNormalediPisa24(1994)z.1,31–48;P.Lauter,
TheophrastusinB.
,TheJournalof
HellenicStudies115(1995),155–160.
MarianCiszewski
Bessarion
PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu
4
[ Pobierz całość w formacie PDF ]